Godsdiens is nie 'n losmaakding nie, sê hy.

Menere en me'e, as daar nou een ding is wat ons reënboognasie aan mekaar bind, dan is dit juis dit: Godsdiens is nie vir ons 'n losmaakding nie. Die regering het dit die afgelope tyd goed agtergekom: mense in Suid-Afrika gaan nie toelaat dat godsdiens losgemaak word van opvoeding nie. Dit was 'n slegte politieke skuif van die regering, om godsdiens en opvoeding te skei. Hulle het per ongeluk gewys hoe uit voeling hulle met mense op grondvlak is. En hulle probeer nou vinnig remedieer.

Terwyl ons nou weet dat dit polities 'n slegte stap is om godsdiens van onderwys los te maak omdat mense op grondvlak dit nie wil hê nie, moet ons nou tog wel vra of ons nie op grondvlak moet begin om dit te doen nie. Kortom, die vraag wat ons moet vra, is dit: Is dit goed of sleg dat ons godsdiens vasmaak aan onderwys? En daarop sou ek sê dat ons in die verlede godsdiens vasgemaak het aan dinge wat sleg was vir kinders - maar dat die tyd nou juis ryp en reg is om goeie waardes aan godsdiens te koppel, juis nou dat die reënboognasie soos een man gesê het hulle wil nie godsdiens van onderwys losmaak nie.

Godsdienstige opvoeding "soos een man"

Het ek gesê "soos een man"? Want dit is dalk net wat fout is met godsdienstige opvoeding - dat dit nog vasklou aan tradisionele waardes oor geslagsrolle, en dit as goddelik verkondig.

So, vanaand wil ek graag twee vrae vra. Die een is wat mense dan so skrikmaak van feminisme dat hulle dit nie aan godsdiens wil vasmaak nie. En die ander is wat feminisme dan wel kan bydra tot godsdienstige opvoeding dat dit werklik 'n waardige plek op skool kan inneem. Want op die oomblik voel mense soos ek ambivalent oor die plek van godsdienstige opvoeding op skool. Aan die een kant wil 'n mens dit graag daar hê, maar aan die ander kant is 'n mens verleë oor die waardes wat daardeur verkondig word, en die skade wat dit inderdaad aan kinders, seuns en dogters, aanrig.

Die eerste vraag gaan dan oor die vennootskap tussen feminisme en godsdiens en die vrese wat dit by gelowiges kweek

As ek nou terugdink na die tye toe ek 'n skoolmeisie was (en elke dag net hier met hierdie straat hierlangsaan met my fiets skool toe gery het), kan ek nou sien dat sekere van die waardes wat godsdienstige opvoeding oor meisie-wees aan my oorgedra het, my ontsettend beskadig het. Een leeftyd is amper te min om dit reg te stel. As ons daardie tyd 'n gesonde vorm van feminisme gehad het, het my en die ander meisies in my klas (waarvan net twee uiteindelik professionele beroepe beoefen het) dalk heel anders gelyk.

Toe ek 30 jaar gelede matriek geskryf het (1973), het die moderne feminisme eers ontstaan, en toe nie eers in Suid-Afrika nie. Feminisme het van die begin af gesê dat vroue drie dinge moet laat gebeur voordat hulle vry sou wees:

1. Vroue moet stereotipes oor vrouewees omvergooi, en hulleself in die openbaar kan definieer, met ander woorde politieke mag kry.

   As skoolmeisies is ons lewens heeltemal beheer deur stereotipes, en ons was baie afhanklik van seuns se goedkeuring vir ons geluk. Ons wou soos Twiggy lyk. Ons het met sykouse om die kop geslaap om reguit hare te hê, en ons liggame gehaat omdat ons nie so maer soos sy was nie. Ons het regtig geen beheer gehad oor die stereotipes wat ons beheer het nie. Ons het geen politieke mag gehad nie. Dit het tot geweldige depressie by meisies gelei, omdat meisies wat nie mooi en maer was nie, en nie kêrels gekry het nie, nie menswaardig was nie. En op een of ander manier het ons die idee gekry, die stereotipes waaraan ons moes voldoen, het hulle goddelike oorsprong by die kerk gehad.

2. Tweedens het die feministe gesê dat vroue sosiale mag moet hê. Dit is, hulle moet toegang tot verhoudings hê, en gelyke mag daarbinne.

   As skoolmeisies het ons, weer eens, geen sosiale mag gehad nie. Ons kon nie verhoudings aanknoop nie, en dit was ook jou trots dat 'n seun by jou aanlê. En dis skande as jy uitgevang word om in die geheim op iemand verlief te wees. Ons het sulke groot skoolhoedens in daardie dae gedra, so groot jy kon pampoen daarin plant - net, pampoen het natuurlik jou hare laat krul. Die skoolhoed het vir ons meisies 'n groot nut gehad. As jy jou oog op 'n ou gehad het, het jy gesorg dat jou hoed voor sy huis afwaai, dan kon jy dit langsamerhand loop optel sodat jy hom te siene kry, en hy hopelik vir jou. My hoed het gereeld hier onder in Burgerlaan afgewaai, maar die outjie wat daar gewoon het, het nooit besef hoe die wind waai nie. So, ons het nie die sosiale mag gehad om 'n verhouding openlik aan te kweek nie. Ons moes wag tot dit met ons gebeur. En vandag nog het vroue nie daardie mag nie. Waar daar in ons samelewing 100 vroue is vir elke 70 mans, met 'n derde van vroue wat dan nie toegang het tot verhoudings nie, is daar groot eensaamheid onder en ook groot kompetisie tussen vroue. Ek sien dikwels onder my pasiënte hoe hulle covert power gebruik om hulle emosionele behoeftes onder die aandag van hulle maat te kry - omdat hulle nie toegang het tot direkte mag nie. Dit gebeur veral wanneer hy begin om liefde van haar te weerhou om een of ander rede, en sy dan probeer om hierdie liefde terug te wen deur stereotipiese gedrag wat by 'n goeie vrou hoort. En soos ons weet, het die kerk nog nooit gelyke mag in verhoudings voorgestel nie, maar die patriargale gesin ondersteun. Uiteindelik wou die kerk dan ook nie verantwoordelikheid vat vir die geweld wat uit die misbruik van patriargale mag voorkom nie, soos huishoudelike geweld en huweliksverkragting. Ek moet vir u sê dat ek in my beperkte pastorale praktyk ten minste twee maal 'n week hoor dat 'n vrou vertel: ek het nou eers agtergekom my man verkrag my dogter uit my vorige huwelik; of: my man verkrag my seun uit my vorige huwelik. Ek moet vir u vertel dat die vrou dan pille drink en nie meer wil lewe nie, omdat sy nêrens het om met hierdie verskriklike wete te gaan nie. Die kerk, sê sy self, sal haar nie help nie. En onthou net, verkragting is vandag nie net meer verkragting nie, dit gaan met HIV gepaard. En dis ook nie 'n subekonomiese ding nie - dit gebeur hier onder ons.

3. Derdens sê die feministe dat vroue ekonomiese mag moet hê.

   Dit het ons meisies natuurlik gladnie besef ons moet nastreef nie. Jy het gewoon geglo daar is nie vir jou 'n finansiële toekoms buite 'n huwelik nie. En daarom het jy jou vaardighede gebruik om 'n huwelik te verseker eerder as 'n beroep. En alhoewel daar in die Bybel vroue was wat ekonomies onafhanklik was, soos Lidia, het ons die idee gehad dat vroue se ekonomiese afhanklikheid ook 'n Bybelse voorskrif was, en is dit as iets romanties deur godsdienstige opvoeding aan ons voorgehou.

   Vandag is vroue se ekonomiese bemagtiging natuurlik 'n teer saak. Navorsing het gewys dat mans nie meer vir hulle vroue wil sorg nie, ook nie in 'n huwelik nie, en dat sy moet werk om vir haarself te sorg en die gesin se skuld te help afbetaal - maar dat 'n man terselfdertyd baie bedreig voel wanneer sy vrou meer as hy begin verdien, en dat hy haar dan seksueel begin verwerp.

"Feminist Standpoint Theory"

Aan die begin, dit is nou so 30 jaar gelede, het feminisme maniere gehad waarop sy hierdie drie ideale - van vrouse sosiale, politieke en ekonomiese bemagtiging - wou laat realiseer. Aanvanklik het feminisme gesê dit moet bereik word deur

• te beklemtoon dat vroue essensieel goed en vaardig is (wat ons in vaktaal maar "essensialisme" noem). In die ou tyd is beklemtoon dat vroue se siele te suiwer is vir die politiek, dat dit romanties is om vir 'n verhouding uitgekies te word en dit nie self te kies nie, en dat dit lelik vir 'n vrou is om ambisieus te wees en haar eie geld te verdien. Essensialisme het aangetoon dat vroue nie essensieel swak en afhanklik is nie, maar in staat is om vir hulleself te sorg en vir hulleself te praat.

• Die tweede manier waarop feminisme vroue aanvanklik wou bemagtig, was om te sê dat vroue 'n epistemologiese voordeel het op vrouesake. Dit beteken dat vroue beter weet oor sake wat vroue raak, en dus alleen daaroor mag praat.

  Ons noem hierdie "harde" posisie in feminisme Feminist Standpoint Theory. En dit is ook die posisie wat die meeste mense vandag ken as feminisme, en waarvoor hulle bang is. Ek meen, die idee dat vroue dalk van nature sterk is, is genoeg om enige man tot ewige impotensie te doem.

Post-feminisme

Vandag is daar egter min feminisme wat nog van die essensiële vrou praat of dat net vroue oor vrouesake mag praat. Dit was 'n baie belangrike fase in feminisme, maar post-feminisme voel vandag baie anders. Hulle voel dat Feminist Standpoint Theory net die slaggate van die patriargaat herhaal het en vroue in die plek van mans as onderdrukkers geplaas het. Post-feminisme wil juis nie so binêr en opposisioneel van geslagsrolle praat nie. Post-feminisme praat eerder oor:

• relatedness. Dis 'n begrip wat baie in eko-feminisme⁽¹⁾ gebruik word. Dis 'n moeilike begrip om in Afrikaans te vertaal. Dis amper asof ons nooit daaraan dink nie en daarom nie 'n woord daarvoor het nie. Ons kan dit amper met verbondenheid vertaal. Relatedness is die flux en die energie en die passie wat daar tussen mense, en tussen God en mense bestaan. Dit transendeer geslag, en behels ook terselfdertyd geslagtelikheid.

• Post-feminisme praat ook baie oor mag as energie. Mag is nie vir hulle oorheersing, en dat vroue nou oor mans moet heers om hulle terug te kry nie. Mag is die energie wat relatedness, hierdie verbondenheid wat ons met mekaar het, laat werk.

  As post-feminisme se waardes dan verhoudings en vennootskap en die uitruil van energie tussen mense, en tussen mense en God is, dan hoef ons tog nie daarvoor bang te wees nie. Dit kan die samelewing net goed doen om dit deur godsdiensonderrig te doen.

Die tweede vraag is wat feminisme dan kan bydra tot godsdienstige opvoeding:

Godsdiens is nie 'n losmaakding nie - maar durf ons dit vasmaak aan (post-)feminisme? is die vraag wat ons nou hier moet vra. In die verlede het feministe nie dikwels oor kinders gepraat en geskryf nie, omdat dit vir hulle deel uitgemaak het van 'n voorstedelike lewenswyse wat baie van hulle verwerp het. Feministe het ook dikwels lesbiese lewenstyle gehandhaaf omdat dit vir hulle die enigste manier was om hulle los te maak van mans se goedkeuring. Wetgewing in die meeste lande was en is nog steeds onsimpatiek om lesbiese paartjies toe te laat om kinders aan te neem.

Maar daardie tye is verby, en post-feministe is vandag ouers, meestal in heterogene verhoudings - en hulle skryf baie oor die godsdienstige opvoeding van dogters, juis omdat godsdiens so 'n sterk invloed op kinders se denkbeelde en gedrag het.

Een so 'n ontwikkeling is "Girlfriend theology"⁽²⁾ waar ouer en jonger vroue (sê tussen dertien en vyftig) 'n groep vorm en mekaar godsdienstig opvoed in hulle teologiese ervarings. Adolessente meisies en volwasse vroue praat saam oor God, en die teoloë tussen hulle deel met die ander denke, en denke word tussen mekaar gereflekteer. Hulle vertel vir mekaar van hulle godsdienstige reis met God, die natuur, die teologie, die tradisie, die kerk. As sulks beskou hulle hulle lewensverhale as heilige tekste, wat getuig van godsdienstige belewenisse en die ervaring van die nabyheid en die teerheid van God.

'n Agenda vir godsdienstige opvoeding

Wanneer ons dan kyk na die agendas wat post-feminisme vir godsdienstige opvoeding stel, dan staan die vertel van stories voorop. Wanneer ons van stories praat, verstaan ons nie daaronder versinsels nie maar verhale, in hierdie geval godsdienstige ego-verhale (oftewel sacred stories).

Ek wil nou graag sewe dinge noem wat post-feminisme op godsdienstige opvoeding se agenda wil plaas,⁽³⁾ en ek kies sewe nie omdat dit alles verteenwoordig wat post-feministe aan te bied het nie, maar omdat sewe vir ons godsdienstige mense mos 'n vriendelike getal is, en omdat die son ook netnou gaan opkom.

Met godsdienstige opvoeding bedoel ek godsdiensonderrig op skool, tuisonderrig deur die ouers, asook godsdiensonderrig deur kerke, waarna ons nog steeds as Sondagskool verwys.

Ek wil by hierdie sewe punte ook vinnig verwys na wat ons plaaslike vroue-teoloë doen om hierdie ideale vir godsdienstige opvoeding te realiseer, en dan miskien ook op die tragiese wys en dit is dat ons nie die samewerking van die Afrikaanse kerke (en skole) daarvoor het nie.

1. Stories.  Die eerste is dan stories. Saam met die hervertel van die stories van vroue uit die Bybel, is die hervertel van meisies se verhale waarin hulle godsdienstige ervarings sentraal staan, baie belangrik in godsdienstige opvoeding. Vroueteoloë laat nou dikwels boeke die lig sien waarin die stories van vroue uit die Bybel (as vennote, nie as groter-as-die-lewe ystervroue nie) oorvertel word, saam met verhale van ons voormoeders, en verhale van onsself. In September vanjaar verskyn 'n kommentaar op die Bybel, getitel Lewenstylbybel vir vroue waarin baie onbekende vroue uit die Bybel se verhale oorvertel word - en so vertel word dat dit vir ons ervaring toeganklik is, en ook nie mans so aan die neus pluk dat hulle ore toeslaan nie. Hierdie publikasies sal seker nooit die pienk boekies met die dagstukkies waarin vir vroue oor vroulike ellende gewroeg word, vervang nie, maar dis 'n begin.

2. Post-feministe voel ook ernstig daaroor dat kinders nie opgelei moet word met die idee dat 'n mens net deur intellektuele kennis tot God en godsdienstige ervaring kan kom nie, maar ook deur verbondenheid, gevoel, en dans.

3. Post-feministe voel ook dat godsdienstige opvoeding kinders moet wys maak om aan die lewe deel te neem. Dit sluit opvoeding oor liggaamlikheid in - netsoos Hooglied in die Bybel 'n boek was waarmee kinders deur die godsdienstige leier wys gemaak is (wysheid verkry het) hoe om fisiese genot in 'n verhouding te smaak en te skep. Hier het ons nog plaaslik baie werk om te doen, dit is nou oor eros in godsdienstige opvoeding.

4. Taal speel 'n belangrike rol in godsdienstige opvoeding, omdat taal mense kon stitueer, oftewel, "skep". Wanneer 'n eensydige geslagtelikheid, soos byvoorbeeld manlikheid, "geskep" word deur taal wat in liedereboeke of liturgieë gebruik word, dan skep hierdie godsdienstige taal geslagsrolle waaraan die verbruikers van die taal moet voldoen.

5. 'n Mens kan egter nie net oppervlakte-strukture soos taal verander en dink dis genoeg nie. Jy moet die diepte-diskoerse, die konsepte en idees wat ons lewens bepaal, verander. Daarom moet ons ten diepste diskoerse oor mag en hiërargieë en ons verhoudings tot mekaar aanspreek. En in Afrikaans het ons 'n groot agterstand in dié verband. Dertig jaar gelede (toe ek matriek geskryf en toe universiteit toe is om teologie te studeer) is boeke vir Afrikaanse jongmeisies deur die kerk voorgeskryf met titels soos Doudruppels, Die Jongedogter en haar liefdeslewe, Liefliker as pêrels, en Skoner as diamante. Uit Mev Gabrielle Malan se Die Jongedogter en haar liefdeslewe (1974) kom die volgende kosbare stukkie: "Die vrou is uit een van die man sy ribbebene gemaak. Die ribbebeen is onder die arm en dit veronderstel weer dat die vrou deur haar man beskerm moet word." En later: "As al die vroue goed was, sou daar nie so 'n ding soos 'n slegte man gewees het nie." En later in een van die kerk se amptelike blaaie: "God het die man geskep om krag en sterkte uit te beeld, maar toe Hy die vrou geskape het, het hy gedink aan teerheid, sagmoedigheid en stil vertroue. Haar mooiste versiering is 'n sagmoedige en stille gees wat baie kosbaar is voor God. Maar nee, ons is soms so eiesinnig en opstandig! Ons wil staan op ons punte en veg vir ons regte."

   Dis hierdie tipe diskoerse wat die godsdienstige post-feministe sê verskuif moet word. Sekerlik is dit tog 'n meisie se godsdiens wat haar die verskil kan leer tussen kreatiewe selfliefde, en selfsugtigheid. Ook hier moet ons plaaslike vroue-teoloë nog berge versit as ons 'n nuwe diskoers aan die gang wil sit.

6. Baie is al gedoen, oorsee en ter plaatse, om in ander taal en beelde oor God te praat - en ook oor vroue. Dis 'n afdeling op sy eie. Ek wil hier net verwys na 'n boek wat ek onlangs gelees het deur Elizabeth Gray met die titel Sunday School Manifesto waarin sy kreatiewe metodes voorstel om op 'n . speelse, vierende manier op Sondagskoolvlak hierdie waardes waaroor ons praat aan kinders oordra. Die boek is al in 1994 in Europa en Amerika gepubliseer. Dis tien jaar gelede. Ek sou sê dat ons op hierdie gebied selfs langer as 10 jaar agter hierdie lande is.

7. Godsdienstige opvoeding moet kinders ook opvoed om groter sosiale en globale kwessies te kan hanteer. Wêreldvrede is, soos julle almal weet, 'n godsdienstige aangeleentheid. En huishoudelike vrede, natuurlik, ook een. Veiligheid teen fisiese, emosionele en verbale geweld is godsdienstige vaardighede wat 'n kind vandag aan moedersknie saam met die Bybel moet inkry.

Tina se verhaal

Verlede Woensdag by die hospitaal waar ek as 'n studente-berader werk, vertel 'n vrou my hoe sy cope. Hoe kan ek dit vir u opsom, 'n gesprek so vol diepte en geloof. Het ek maar 'n bandopnemer by my gehad.

Ek vertrou op God, want God slaap nie, ook nie wanneer ek geslaan word nie. As ek nie in God se beskerming geglo het nie, het ek nie weer opgestaan nie. Baie keer. Wanneer ek self kwaad word, bid ek vir God se vrede. God is vrede. Met God het ek pret. God se liefde is pret. Wanneer ek baie swaar kry, lees ek die Saligsprekinge in die Bybel. Ek lees van saligheid, van gelukkig wees, van skoonheid. Dan kan die dag maar kom. Dan kan more maar kom. Ek gee baie vir ander mense om. Om na ander om te sien, vat jou pyn weg. En mense sien na my om. Mans is my vriende, al het party van hulle my al baie swaar laat kry.

'n Mens sou dink dat hierdie vrou 'n goeie "feministiese" godsdienstige opvoeding gehad het om so oor God en mens en self te kan praat, om so oor skoonheid en vrede en verhoudings te kan praat om te oorleef. Ongelukkig het 'n godsdienstige opvoeding haar dit nie geleer nie, maar 'n verkragting op 15, 'n verdere verkragting op 19, waaruit 'n kind gebore is wat nou 11 is. En toe trou sy met iemand by wie sy twee kinders het, wat haar vreeslik sleg slaan, en verneuk. Sy is noual drie jaar MIV positief, wat sy net by hom kon kry. En dit is nie die einde nie. Toe haar 11jarige dogter ook MIV positief getoets is, kom dit vir die eerste keer uit: haar stiefpa verkrag haar al vandag sy sewe is. Hierdie vrou vind op 'n wonderbaarlike manier troos uit haar godsdiens. As sy die dinge wat sy nou weet, reeds as dogter deur die regte godsdienstige opvoeding geleer het, wie weet, het haar lewe dalk heel anders gelyk. Nou leef ek die toekoms elke dag, sê sy, tot God my na sy huis toe roep. En ek laat my kop in skaamte sak, want eerder leer ek, die teoloog, by haar as sy by my.

Godsdiens is nie 'n losmaakding nie

Menere en me'e, godsdiens is nie 'n losmaakding nie. Nie in Afrika nie, en veral nie onder Afrikaners nie. Om die waarheid te sê, hierdie saak maak van ons ware Afrikane.

Boonop het studies gewys dat, waar godsdiensonderrig op skole onderdruk word, godsdiens in die samelewing gegroei en opgeblom het. Ongelukkig is dit gewoonlik 'n vorm van fundamentalisme wat dan opskiet. En fundamentalisme hou nooit goeie nuus vir vroue in nie, omdat dit terugkeer na die patriargaat as sou dit godgegewe wees.

Godsdiens is aan die opbloei in Suid-Afrika. Kom ons sien toe dat dit blom met die insigte van post-feminisme, sodat ons dogters én ons seuns 'n goeie menswaardige toekoms met mekaar, met ons en met God kan hê.

Afsluiting

Toe ek in standerd 9 was, het my pa een aand in my kamer ingekom, en gesê: Ek dink jy moet 'n predikant word. Hierdie woorde het die res van my lewe bepaal, al het ek uiteindelik net 'n freelance-dominee geword. My pa het met sy 80ste verjaarsdag my gekies om hierdie lesing te gee, en hy het ook die tema gekies, naamlik feminisme en godsdienstige opvoeding. Dit spreek boekdele van hom, en die respek wat hy vir alle mense het, veral dan ook vir vroue, en kinders - waar hy as opvoedkundige sy lewe aan kinders gewy het.

Een ding het ek nie van my pa geërf nie, en dit is 'n voorliefde vir groot woorde. In hulle tyd wou hulle Afrikaans respekteer deur dit ook in vaktaal te omskep. En dis verstaanbaar dat dit so was, en 'n mens eer dit. Vandag is dit eerder ons trots om Afrikaans toeganklik vir 'n openbaar gehoor te gebruik. En daarom kan ek nie anders as om hom te eer deur op my toeganklikste te sê wat ek nou die dag my seun vir 'n vriend hoor sê het nie: My ma is 'n bietjie weird, maar my oupa is cool, hoor.

1. Ivone Gebara, Longing for running water: Ecofeminism and liberation (Minneapolis: Fortress Press, 1999), pp 101-107.

2. Dori Grinenko Baker, Girlfriend theology: God-talk across religious borders, in Religious Education 95.3, Summer 2000, pp 320-339.

3. Sien Fern M Giltner, Women's issues in religious education (Birmigham, Alabama: Religious Education Press, 1985).